تفاوت بورس و فرابورس چیست؟
یکی از اهداف مهم شرکتهای مختلف ورود به بازار سرمایه است، زیرا ورود یک شرکت به بازار سرمایه نشان‌دهنده رشد آن شرکت و معرفی آن در سطح کشور است. درجه اعتبار و ارزش شرکت‌هایی که سهامشان در بازارهای مالی خریدوفروش می‌شوند بسیار بالاست، بنابراین شرکتها در رقابت برای ورود به این بازار هستند.
معرفی بازارهای مختلف بازار سرمایه
به طورکلی بازار سرمایه، بازاری است که در آن خرید و فروش ابزارهای مالی صورت می‌پذیرد. ابزارهایی مانند اوراق قرضه یا اوراق بهادار و… . بازار سرمایه از بازار پولی بزرگ‌تر و دارای اهمیت بسیاری است و خود به دو دسته بازار اولیه یا بازار دست اول، بازار ثانویه یا بازار دست دوم تقسیم می‌شود.
بازار اولیه:
بازاری که در آن برای اولین بار سهام یک شرکت یا یک واحد اقتصادی عرضه می‌شود و چون برای اولین بار این سهام عرضه شده است، فروشنده آن در اصل همان ناشر اوراق است و عایدی به دست آمده از عرضه این سهام منبع تأمین مالی آن شرکت خواهد شد.
بازار ثانویه:
بازاری است که در آن امکان خرید و فروش دوباره یا چند باره برای سهمی که اولین بار توسط شرکت عرضه شده است وجود دارد. سرمایه‌گذاران به جای اینکه خودشان به طور مستقیم از شرکتهای ناشر اوراق را خریداری کنند، از سرمایه‌گذاران قبلی آنها را می‌خرند. بازارهای بورس و فرابورس، بازار ثانویه هستند.
بر اساس اینکه چه نوع سهمی در بازار ثانویه مبادله می‌شود، این بازار به چهار دسته تقسیم می‌شود:
بازار اول: مرتبط با سهام شرکتهای بورسی که در بورس معامله می‌شوند.
بازار دوم: مرتبط با سهام شرکتهای غیر بورسی که در فرابورس معامله می‌شوند.
بازار سوم: مرتبط با سهام شرکتهای بورسی که در فرابورس معامله می‌شوند.
بازار چهارم: بازاری که مرتبط به معاملات خصوصی است و بدون کارگزار و معامله‌گر، توسط شبکههای الکترونیکی صورت می‌گیرد. معمولاً معاملات عمده و بلوکی در بازار چهارم انجام می‌شوند و نهادها، عمده سرمایه‌گذاران این بازار هستند. (چنانچه در طول خواندن این مقاله با سوالی نظیر : چه مشخصه ای در معاملات بلوکی وجود دارد؟ می توانید بر روی سوال کلیک کنید تا اطلاع بیشتر کسب کنید.)
بازار بورس چیست؟
قبل از بیان اینکه تفاوت بورس و فرابورس چیست باید شناختی نسبت به این دو بازار داشته باشیم. بازار بورس محلی است که در آن دارایی‌های مختلف مورد معامله قرار می‌گیرند. در دسته‌بندی کلی بازار بورس به سه دسته طبقه‌بندی می‌شود. بورس کالا، بورس ارز و بورس اوراق بهادار.
به بازاری که دارایی‌های واقعی و فیزیکی مانند کالا در آن معامله می‌شوند، بورس کالا گفته می‌شود. به بازاری که در آن دارایی‌های مالی و یا به اصطلاح کاغذی (مانند سهام شرکتها و اوراق مشارکت و..) خرید و فروش می‌شوند، بورس اوراق بهادار و به بازاری که در آن پول‌های خارجی دادوستد می‌شوند، بورس ارز می‌گویند که در حال حاضر بورس ارز در ایران فعالیت ندارد.
در این بازار برای سرمایه‌گذاران و سرمایه‌پذیران قوانینی وجود دارد که منافع هر دو طرف را حفظ می‌کند. سرمایه‌گذاری در بورس با هر میزان مبلغ امکان‌پذیر است. به‌عبارت دیگر، هر فرد حقیقی یا حقوقی با حداقل سرمایه که در حال حاضر ۵۰۰ هزار تومان است، می‌تواند سهام شرکتهای موجود در بازار سرمایه‌گذاری را خرید و فروش کند و از منافع آن برخوردار شود.
بازار فرابورس چیست؟
همانطور که گفته شد ورود به بازار اوراق بهادار از اهداف مهم هر شرکتی است اما دستیابی به این بازار برای بسیاری از شرکتها میسر نیست زیرا شرایط لازم برای پذیرش را ندارند به همین منظور در آبان سال ۱۳۸۷ بازار فرابورس ایران تحت نظارت سازمان بورس اوراق بهادار و با مجوز شورای عالی بورس فعالیت خود را آغاز کرد.
ساختار و جایگاه قانونی فرابورس ایران همانند بازار بورس است با این تفاوت که شرایط پذیرش شرکتها و معامله در آن ساده‌تر است. فرابورس توانست بخشی از بازار سرمایه را که شرایط ورود به بازار بورس را نداشتند، سازمان‌دهی کند تا با سازوکارهایی ساده‌تر و در سریع‌ترین زمان به بازار مالی وارد شوند و در بهبود شرایط اقتصادی و مالی کشور مثمرثمر باشند.
بــازار سهام فرابورس ایران شامل پنج بازار اول، دوم، بازار پایه(زرد، نارنجی و قرمز)، بازار سوم و ابزارهای نوین مالی است. در بازار اول فرابورس، سهام شرکتها و واحدهای صندوق‌های سرمایه‌گذاری معامله می‌شود در بازار دوم تنها شرکتهای سهامی عام حضور دارند که شرایط لازم برای حضور در بازار دوم را دارند و البته باید گفت شرایط آن ساده‌تر از بازار اول است.
در بازار دوم سهام شرکتهای زیان‌ده، تازه تأسیس و شرکت‌هایی که با افزایش سرمایه قصد دارند از سهامی خاص به سهامی عام تبدیل شوند نیز پذیرفته می‌شود. بازار پایه نیز یکی از بازارهای فرابورس ایران است و تفاوت آن با دو بازار اول و دوم این است که شرکتهای این بازار فرآیند پذیرش را طی نمی‌کنند. بازار پایه به سه بازار پایه زرد، نارنجی و قرمز تقسیم‌بندی شده است و دامنه نوسان روزانه آنها، به ترتیب، ۳، ۲ و ۱ درصد است.
تفاوت بورس و فرابورس چیست؟
حال که نسبت به دو بازار بورس و فرابورس شناخت پیدا کردیم در ادامه به تفاوت بورس و فرابورس می‌پردازیم و مهمترین آنها را بیان می‌کنیم.
- یکی از تفاوت‌های اساسی بورس و فرابورس، تفاوت در ساختار آنها است. بورس شامل دو بازار اول و دوم است. در صورتی که فرابورس پنج بازار دارد. بازارهای متنوع در فرابورس برای جذب سلایق مختلف صورت گرفته تا سرمایه‌گذاران در شرکتهای مختلف سرمایه‌گذاری کنند و ریسک سرمایه‌گذاری خود را کاهش دهند. نکته دیگر اینکه، در بازار بورس شرکت‌هایی که در بازار دوم فعالیت می‌کنند، اگر عملکرد مناسب داشته باشند به بازار اول منتقل می‌شوند و بالعکس.
- پذیرش شرکتها در فرابورس با سهولت بیشتری صورت می‌گیرد در واقع معیارهای پذیرش در فرابورس نسبت به بورس ساده‌تر است. معیارهایی چون: حداقل سرمایه ثبت شده شرکت، حداقل سهام شناور، حداقل تعداد سهامداران، حداقل سابقه فعالیت شرکت در صنعت مربوطه، زیان انباشته و…
- تفاوت چندانی در روش معامله در این دو بازار وجود ندارد اما انعطاف زمانی در معاملات فرابورس بیشتر است. خرید و فروش از طرق پلتفرم‌های آنلاین صورت می‌گیرد اما ساعات انجام معاملات در فرابورس در برخی روزها تمدید می‌شود.
- تفاوت بورس و فرابورس در قوانین جاری در این دو بازار هم مشهود است. قوانین استاندارد در بازار فرابورس از انعطاف بیشتری برخوردار است و قوانین در بیشتر مواقع با توافق طرفین صورت می‌گیرد. البته این موضوع باعث می‌شود که قیمت‌ها از شفافیت کمتری برخوردار باشند و ریسک‌پذیری بیشتری را طلب می‌کند. این در حالی است که در بازار بورس به علت شفافیت قیمت‌ها این ریسک‌پذیری بسیار کمتر است.
- حد نوسان روزانه برای شرکتهای بازار بورس، 4 درصد و برای شرکتهای بازار فرابورس 5 درصد است و بازار فرابورس یک درصد بیشتر از بازار بورس نوسان روزانه دارد.
مزیت‌های بازار فرابورس
تمام مزایایی که برای بازار بورس در قانون بازار مقرر شده برای بازار فرابورس هم وجود دارد. به طور خلاصه دربیان تفاوت‌های بازار بورس و فرابورس به مواردی اشاره کردیم که در حقیقت بخشی از آنها جزئی از مزیت‌های بازار فرابورس محسوب می‌شدند اما در ادامه این بحث به باقی مزیت‌های این بازار اشاره می‌کنیم. بازار فرابورس برای سهامداران خود جذابیت‌هایی دارد. ازجمله:
- افزایش قیمت و سوددهی: سرمایه‌ای که با تورم ارزش خود را از دست می‌دهد و قدرت خریدی که روزبه‌روز در حال کاهش است با سرمایه‌گذاری در سهام شرکتهای فرابورس حفظ می‌شود. البته میزان سوددهی شرکت بسته به مدیریت شرکت، تقاضای بازار و اوضاع کلی اقتصاد جامعه دارد.
- معافیت مالیاتی: در پرداخت مالیات، شرکتهای فرابورسی از پرداخت ۱۰ درصد مالیات معاف هستند.
- داشتن حق رأی: در مجمع عمومی، صاحبان سهام شرکتها به نسبت تعداد سهام خودشان حق رأی دارند.
- تنوع سرمایه‌گذاری: اوراق بهاداری که در فرابورس عرضه می‌شود تنوع زیادی دارند و این موضوع سبب می‌شود سرمایه‌گذاران سهم‌های مختلفی را انتخاب کنند و ریسک خود را پایین بیاورند.
- اطمینان از محل سرمایه‌گذاری: اگر شرکتی نتواند شرایط و ضوابط مشخص شده در بازار فرابورس را داشته باشد جایی در این بازار ندارد، بنابراین شرکتی در این بازار پذیرفته می‌شود که می‌تواند اطمینان خاطر سرمایه‌گذار را جلب کند.
- اولویت خرید سهام جدید الانتشار: سهامداران شرکت در خرید سهام جدید شرکت، نسبت به سایر خریداران اولویت دارند.
- سهولت در نقل و انتقال سهام: نقل و انتقال سهم شرکتها در بورس فرآیندی ساده و کم هزینه است و نیاز به صرف وقت زیاد یا گذراندن مراحل اداری پیچیده ندارد.
- اطلاع رسانی هماهنگ به سرمایه‌گذاران: مراجع رسمی برای اطلاعرسانی به عموم مردم، پس از پذیرفته شدن شرکت در فرابورس ایجاد می‌شوند و با ارائه گزارش‌های دقیق بستری برای اعتماد سپرده‌گذاران فراهم می‌آورند.
- امکان وثیقه‌گذاری سهام و اخذ تسهیلات بانکی: بعد از پذیرفته شدن سهام شرکتها در فرابورس، امکان وثیقه‌گذاری سهام و گرفتن تسهیلات بانکی بر روی سهم به وجود می‌آید زیرا شبکههای بانکی کشور، سهام شرکتهای پذیرفته شده را برای دریافت تسهیلات خود بــه رسمیت می‌شناسند. البته باید به این موضوع توجه کرد که هنگامی که سهام وثیقه می‌شود دیگر امکان انجام معامله روی آن وجود ندارد.
- اوراق مشارکت و گواهی سپرده: پذیره‌نویسی و انتشار اوراق مشارکت و گواهی سپرده و معامله دست‌دوم این اوراق در فرابورس انجام می‌شود. در واقع شرکتهای پذیرفته‌شده در فرابورس، با ارائه مدارک لازم به سازمان بورس و اوراق بهادار منابع مالی طرح‌های موردنظر خود را از طریق انتشار این اوراق تأمین می‌کنند.
- خروج آسان از فرابورس: اگر تحت هر شرایطی، شرکتی تصمیم گرفت که از فرابورس خارج شود به سهولت و با گذراندن فرآیند مشخص و ثابتی می‌تواند از این بازار خارج شود و یا حتی به شرکت سهامی خاص تبدیل شود. در واقع شرکتهای حاضر در فرابورس آسان‌تر می‌توانند به بازارهای دیگر منتقل شوند.
- سهولت پذیرش: پذیرش شرکتهای سهامی عام در فرابورس نسبت به بورس شرایط کمتری می‌خواهد. و درنتیجه معمولاً دوره زمانی پذیرش شرکتها کمتر از یک ماه به طول می‌انجامد.
- نبود حجم مبنا: در بازارفرابورس حجم مبنا وجود ندارد و این امر سبب شده تا معاملات روان‌تر صورت پذیرد و نقد شوندگی بالاتری داشته باشند. در اصل عرضه و تقاضا برای سهام درزمان کوتاهی به تعادل می‌رسد و صف‌های خرید و فروش برای مدت زیادی ادامه نمی‌یابد.
سخن آخر
حال که با بازار بورس و فرابورس آشنا شدیم و نسبت به تفاوت بورس و فرابورس شناخت پیدا کردیم با دید بازتر و بینش بهتری به معامله در این بازارها می‌پردازیم، زیرا که مزایای سرمایه‌گذاری در بورس فراوان است و در صورت یادگیری آموزش سرمایه‌گذاری در بورس و شناخت مفاهیم ذکر شده، می‌توانید به بازدهی دلخواه خود دست پیدا کنید.
سوالات رایج بازار فرابورس
رایج‌ترین بازارها در فرابورس ایران، بازار اول، بازار دوم و بازار پایه است. نمادهایی که در بازار اول فرابورس درج می‌شوند دارای ریسک کمتری نسبت به بازار دوم هستند و به همین ترتیب نمادهای بازار اول و دوم ریسک کمتری نسبت به بازار پایه دارند. بازار پایه از شرکت‌هایی که ورشکسته شده‌اند یا در معرض ورشکستگی هستند، تشکیل شده است. همچنین شرکتها در این بازار، بسته به میزان ریسک سرمایه‌گذاری به سه تابلو زرد (دامنه نوسان ۳ درصد)، نارنجی (دامنه نوسان ۲ درصد) و قرمز (دامنه نوسان ۱ درصد) دسته‌بندی می‌شوند.
ابزارهای مشتقه
قرارداد آتـی سهام، قراردادی است که به موجب آن، فروشنده قرارداد تعهد می کند تعداد معینی از یک سهام پایه را در تاریخ مشخصی در آینده، با قیمت معین به خریـدار تحویل دهد؛ از طرف دیگر خریدار قرارداد آتی سهام تعهد می کند سهام موردنظر را در تاریخ تعیین شده، با قیمت معین از فروشنده اوراق، خریداری نماید.
همانطور که در مطلب معاملات قراردادهای آتی سکه و کالا: راهنمای کامل به تفصیل بیان شد، قرارداد آتی نوعی ابزار مشتقه است که به واسطه آن فروشنده تعهد می‌کند در زمان مشخصی (سررسید)، مقدار معینی از یک کالای مشخص را به قیمتی که در لحظه حال (الان) تعیین می‌کنند، به خریدار بفروشد. خریدار نیز طبق این قرارداد تعهد می‌کند کالای مذکور را با همان مشخصات (مقدار و زمان)، خریداری کند. بنابراین به‌طور خلاصه قرارداد آتی”توافقنامه‌ای است مبتنی بر خرید یا فروش دارایی مشخص در زمان معینی در آینده، با قیمت مشخص حال”.
? اختیار معامله
اختیار معامله قراردادی است که بین دوطرف خریدار و فروشنده منعقد شده و براساس آن طرف خریدار، حق دارد که مقدار مشخصی از دارایی مورد قرارداد را با قیمت معین و در زمانی مشخص بخرد یا بفروشد. همانطور که در تعریف بالا ذکر شده است، خریدار حق دارد و این بدان معنی است که الزام و اجباری در اجرای تعهد نیست. در این نوع قرارداد طرفین توافق می کنند تا معامله ای را در آینده صورت دهند به شکلی که خریدار در ازای پرداخت مبلغ مشخصی این حق را خواهد داشت تا دارایی مورد توافق در قرارداد را در زمان مشخصی با قیمتی که در زمان عقد قرراداد تعیین شده است،بخرد یا بفروشد. در طرف دیگر، فروشنده در قبال ارائه این حق به خریدار، مبلغ معینی را در زمان عقد قرارداد دریافت می کند و بر اساس آنچه در قرارداد آمده است، برای فروش دارایی مذکور آمادگی دارد.
بنابراین طبق آنچه گفته شد، دارنده قرارداد (خریدار) در اعمال حق خود مختار است و در صورتی که از اجرای قرارداد منصرف شود، مبلغی را که برای دریافت این حق در زمان انعقاد قرارداد بسته، از دست خواهد داد. در سوی دیگر قرارداد، فروشنده به خواست خریدار، مجبور به اجرای قرارداد خواهد بود.
قراردادهای اختیار معامله به دو دسته طبقه‌بندی می‌شوند:
قرارداد اختیار خرید
دارنده این نوع اختیار معامله، حق دارد که مقدار معینی از دارایی مندرج در قرارداد را با قیمت مشخصی (به قیمت توافقی) در دوره زمانی معینی بخرد.
قرارداد اختیار فروش
این قرارداد به دارنده حق می‌دهد که مقدار معینی از دارایی مندرج در قرارداد را با قیمت توافقی در دوره زمانی مشخصی بفروشد. درحالی‌که خریدار قرارداد اختیار خرید، به امید افزایش قیمت آن را می‌خرید، خریدار قرارداد اختیار فروش پیش‌بینی می‌کند که قیمت در آینده کاهش خواهد یافت.
اوراق مبتنی بر بدهی
بنگاه های اقتصادی می توانند به دو روش زیر وجه مورد نیاز خود را به عنوان قرض دریافت کنند:
- دریافت وام از بانک ها در قبال وثیقه کردن اموال
- دریافت وام از اشخاص حقیقی و حقوقی در ازای انتشار اوراق بدهی
? اوراق قرضه
اوراق قرضه که از آن به عنوان اوراق بدهی نیز یاد می شود، ورقه ای است که قابلیت معامله داشته و بیانگر مبلغ وام با سود مشخصی است که در فواصل زمانی از پیش تعیین شده پرداخت می‌شود و می‌باید در سررسید مشخصی کل مبلغ آن به خریدار اوراق پرداخت شود. این اوراق ممکن است علاوه بر سود در نظر گرفته شده، حق یا حقوق دیگری نیز برای خریدار خود به همراه داشته باشد. بنابراین در این اوراق سود، زمان پرداخت سود و زمان سررسید آن مشخص است.
این اوراق دارای انواع گوناگون بوده که بر اساس علت مشخصی تقسیم بندی می شود. از جمله می‌توان در این تقسیم‌بندی‌ها به موارد زیر اشاره کرد:
سررسید، نرخ بهره، ماهیت وام گیرنده، میزان انتشار، نوع وثیقه، شدت قابلیت تبدیل و تسعیر(نوسانات)، نوع وابستگی وام گیرنده یا بدهی، هدف انتشار و نوع پولی که اوراق با آن پول انتشار می‌‌‌یابد.
? به لحاظ زمان سررسید، اوراق قرضه به سه دسته تقسیم می شوند:
- کوتاه مدت با سررسید یک تا پنج سال
- میان مدت با سررسید پنج تا ده سال
- بلندمدت با سررسید بیش از ۱۰ سال
? به لحاظ تعداد سررسید، اوراق قرضه به دو دسته تقسیم می شوند:
- متداولترین نوع اوراق قرضه به شکلی است که سررسید آن مشخص و فقط یک تاریخ سررسید دارد.
- نوع دیگر این اوراق، سریالی است که تاریخ‌های سررسید متفاوت برای آن در نظر گرفته می‌شود که در هر سررسید، نسبتی از مبلغ ورقه قرضه پرداخت می‌شود.
? براساس نرخ بهره می توانیم اوراق قرضه را به دو دسته تقسیم کنیم:
- اوراق قرضه با نرخ بهره ثابت: شامل اوراق رهنی، اوراق قرضه تضمین شده، اوراق قرضه قابل تبدیل، اوراق قرضه درآمدی
- اوراق قرضه با نرخ شناور: در این نوع اوراق قرضه نرخ بهره در دوره هایی (مثلا سه ماه یک بار) مورد تجدید نظر قرار می گیرد. اوراق با نرخ شناور از جمله ابزارهای بدهی از نوع اوراق قرضه اند که ابزارهای بدهی بلندمدت سنتی را تشکیل می‌دهند.
لازم به توضیح است گواهی سپرده با نرخ شناور، اوراقی است که توسط بانک ها منتشر شده و دارای نرخ شناور است.
اوراق قرضه به طور معمول توسط دولت منتشر و ضمانت می شود یا آز آنجا که پرداخت اصل و فرع این اوراق توسط دولت تعهد می شود، بدون خطر محسوب می شوند و مورد اطمینان سرمایه‌گذار است و ریسک آن بسیار پایین است. اوراق قرضه دولتی، اوراق قرضه شهرداری هاو اوراق خزانه نمونه هایی از اوراق قرضه منتشر شده توسط دولت است.
ویژگی‌های اوراق قرضه به شرح زیر است:
- دارنده این اوراق بستانکار شرکت محسوب شده و حق دریافت اصل مبلغ اسمی و بهره آن را دارد.
- دارنده اوراق قرضه مالکیتی در شرکت نداشته و سهمی از سودی که به سهامداران پرداخت می شود، ندارد.
- اوراق قرضه دارای سررسید مشخص هستند. برخی از اوراق در یک مقطع معین زمانی سررسید می‌شوند و برخی دیگر به تدریج سررسید می‌شوند.
- معمولاً این اوراق دارای ارزش اسمی مشخص هستند.
- اگر ناشر اوراق قرضه ورشکست شود دارندگان اوراق قرضه در دریافت اصل و فرع سرمایه خود بر صاحبان سهام حق‌تقدم دارند. اگر شرکتی چند نوع اوراق قرضه منتشر کند، ترتیب اولویت آنها در قراردادهای مربوط، قید می‌شود.
- بعضی از شرکتها برای ایجاد جذابیت و انگیزه بیشتر در سرمایه‌گذاران اقدام به انتشار اوراق قرضه با وثیقه می‌کنند. مثلاً ممکن است شرکت، زمین یا ساختمان خود را وثیقه اوراق قرضه قرار دهد. هر چند شرکتهای مشهور و معتبر معمولاً اوراق قرضه بدون وثیقه منتشر می‌کنند.
- به طور کلی دارندگان اوراق قرضه در زمینه تصمیم‌گیری شرکت حق‌رأی ندارند. هر چند ممکن است که دارندگان انواع خاصی از اوراق قرضه در مواردی از تصمیم‌گیری‌های شرکت (مثل انتشار و فروش اوراق قرضه‌های دیگر یا در موارد ادغام شرکت در شرکتهای دیگر) حق رأی داشته باشند. البته، اگر شرکتی شرایط مندرج در قرارداد اوراق قرضه را رعایت نکند، دارندگان اوراق قرضه می‌توانند بر بسیاری از فعالیتهای شرکت اعمال قدرت کنند.
- اگر اوراق قرضه در قالب عرضه خصوصی به خریدار فروخته شود، فقط ناشر و خریدار، طرف‌های قرارداد هستند. ولی اگر اوراق قرضه به طور عمومی به تعدادی زیادی از خریداران فروخته شود، غیر از طرف‌های قرارداد شخص دیگری نیز به عنوان امین به نمایندگی از دارندگان اوراق قرضه بر اجرای تعهدات شرکت نظارت می‌کند.
? اوراق مشارکت
همانطور که در مطلب “اوراق مشارکت و نحوه خرید و فروش آن در بازار سرمایه ایران” آمده بر اساس ماده ۲ قانون انتشار اوراق مشارکت مصوب ۱۳۷۶/۰۶/۳۰ مجلس شورای اسلامی و ماده ۱ آیین‌نامه اجرایی قانون نحوۀ انتشار اوراق مشارکت مصوب ۱۳۷۷/۵/۱۸ هیئت وزیران، اوراق مشارکت، اوراق بهادار با نام یا بی‌نامی است که به موجب قانون یا مجوز بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران به قیمت اسمی مشخص برای مدت معین و برای تأمین بخشی از منابع مالی مورد نیاز طرح‌های عمرانی- انتفاعی دولت مندرج در قوانین بودجه سالانه کشور یا برای تأمین منابع مالی لازم برای تهیۀ مواد اولیه مورد نیاز واحدهای تولیدی توسط دولت، شرکتهای دولتی، شهرداری‌ها و مؤسسات و نهادهای عمومی غیر دولتی و مؤسسات عام المنفعه و شرکتهای وابسته به دستگاه‌های مذکور، شرکتهای سهامی عام و خاص و شرکتهای تعاونی تولید منتشر می‌شود و به سرمایه‌گذارانی که قصد مشارکت در اجرای طرح‌های یاد شده را دارند از طریق عرضه عمومی واگذار می‌گردد.
? ابزارهای مالی اسلامی (صکوک)
ابزارهای مالی اسلامی یا همان صکوک، اوراق بهادار با ارزش مالی یکسان و قابل معامله در بازارهای مالی هستند که بر پایه یکی از قراردادهای مورد تایید اسلامی طراحی شده‌اند و دارندگان اوراق بصورت مشاع مالک یک یا مجموعه‌ای از دارایی‌ها و منافع حاصل از آن ها می‌باشند. صکوک ابزار نوینی است که در کشورهای اسلامی به جای اوراق قرضه بکار گرفته می‌شود این اوراق مبتنی بر دارایی با درآمد ثابت یا متغیر قابل معامله در بازار ثانویه و بر اساس اصول شریعت است. اوراق صکوک باید خود دارای ارزش هستند و نمی‌توانند بر اساس فعالیتهای سفته بازی باشند.
نتیجه گیری
در این مطلب با انواع بازار اوراق بهادار به لحاظ نوع دارایی آشنا شدیم. همچنین دانستیم که در هر بازار چه اوراقی مورد معامله قرار می‌گیرد. همانطور که گفته شد شرکت ها می توانند با یک یا چند نمونه از این اوراق منابع مالی خود را جهت توسعه فعالیت های خود تامین نمایند. از بین مواردی که بررسی شد سهام عادی متداول ترین اوراق بهادار در دنیا محسوب می‌شود. با ویژگی‌های هر یک از این اوراق آشنا شدیم و دانستیم هر یک از انها چه حقوقی را نصیب صاحبان خود می‌کند. به زودی و در مباحث آتی به بررسی ابزارهای مالی اسلامی پرداخته خواهد شد.
تفاوت بورس و فرابورس چیست؟
یکی از اهداف مهم شرکتهای مختلف ورود به بازار سرمایه است، زیرا ورود یک شرکت به بازار سرمایه نشان‌دهنده رشد آن شرکت و معرفی آن در سطح کشور است. درجه اعتبار و ارزش شرکت‌هایی که سهامشان در بازارهای مالی خریدوفروش می‌شوند بسیار بالاست، بنابراین شرکتها در رقابت برای ورود به این بازار هستند.
معرفی بازارهای مختلف بازار سرمایه
به طورکلی بازار سرمایه، بازاری است که در آن خرید و فروش ابزارهای مالی صورت می‌پذیرد. ابزارهایی مانند انواع بازار ثانویه بورس اوراق قرضه یا اوراق بهادار و… . بازار سرمایه از بازار پولی بزرگ‌تر و دارای اهمیت بسیاری است و خود به دو دسته بازار اولیه یا بازار دست اول، بازار ثانویه یا بازار دست دوم تقسیم می‌شود.
بازار اولیه:
بازاری که در آن برای اولین بار سهام یک شرکت یا یک واحد اقتصادی عرضه می‌شود و چون برای اولین بار این سهام عرضه شده است، فروشنده آن در اصل همان ناشر اوراق است و عایدی به دست آمده از عرضه این سهام منبع تأمین مالی آن شرکت خواهد شد.
بازار ثانویه:
بازاری است که در آن امکان خرید و فروش دوباره یا چند باره برای سهمی که اولین بار توسط شرکت عرضه شده است وجود دارد. سرمایه‌گذاران به جای اینکه خودشان به طور مستقیم از شرکتهای ناشر اوراق را خریداری کنند، از سرمایه‌گذاران قبلی آنها را می‌خرند. بازارهای بورس و فرابورس، بازار ثانویه هستند.
بر اساس اینکه چه نوع سهمی در بازار ثانویه مبادله می‌شود، این بازار به چهار دسته تقسیم می‌شود:
بازار اول: مرتبط با سهام شرکتهای بورسی که در بورس معامله می‌شوند.
بازار دوم: مرتبط با سهام شرکتهای غیر بورسی که در فرابورس معامله می‌شوند.
بازار سوم: مرتبط با سهام شرکتهای بورسی که در فرابورس معامله می‌شوند.
بازار چهارم: بازاری که مرتبط به معاملات خصوصی است و بدون کارگزار و معامله‌گر، توسط شبکههای الکترونیکی صورت می‌گیرد. معمولاً معاملات عمده و بلوکی در بازار چهارم انجام می‌شوند و نهادها، عمده سرمایه‌گذاران این بازار هستند. (چنانچه در طول خواندن این مقاله با سوالی نظیر : چه مشخصه ای در معاملات بلوکی وجود دارد؟ می توانید بر روی سوال کلیک کنید تا اطلاع بیشتر کسب کنید.)
بازار بورس چیست؟
قبل از بیان اینکه تفاوت بورس و فرابورس چیست باید شناختی نسبت به این دو بازار داشته باشیم. بازار بورس محلی است که در آن دارایی‌های مختلف مورد معامله قرار می‌گیرند. در دسته‌بندی کلی بازار بورس به سه دسته طبقه‌بندی می‌شود. بورس کالا، بورس ارز و بورس اوراق بهادار.
به بازاری که دارایی‌های واقعی و فیزیکی مانند کالا در آن معامله می‌شوند، بورس کالا گفته می‌شود. به بازاری که در آن دارایی‌های مالی و یا به اصطلاح کاغذی (مانند سهام شرکتها و اوراق مشارکت و..) خرید و فروش می‌شوند، بورس اوراق بهادار و به بازاری که در آن پول‌های خارجی دادوستد می‌شوند، بورس ارز می‌گویند که در حال حاضر بورس ارز در ایران فعالیت ندارد.
در این بازار برای سرمایه‌گذاران و سرمایه‌پذیران قوانینی وجود دارد که منافع هر دو طرف را حفظ می‌کند. سرمایه‌گذاری در بورس با هر میزان مبلغ امکان‌پذیر است. به‌عبارت دیگر، هر فرد حقیقی یا حقوقی با حداقل سرمایه که در حال حاضر ۵۰۰ هزار تومان است، می‌تواند سهام شرکتهای موجود در بازار سرمایه‌گذاری را خرید و فروش کند و از منافع آن برخوردار شود.
بازار فرابورس چیست؟
همانطور که گفته شد ورود به بازار اوراق بهادار از اهداف مهم هر شرکتی است اما دستیابی به این بازار برای بسیاری از شرکتها میسر نیست زیرا شرایط لازم برای پذیرش را ندارند به همین منظور در آبان سال ۱۳۸۷ بازار فرابورس ایران تحت نظارت سازمان بورس اوراق بهادار و با مجوز شورای عالی بورس فعالیت خود را آغاز کرد.
ساختار و جایگاه قانونی فرابورس ایران همانند بازار بورس است با این تفاوت که شرایط پذیرش شرکتها و معامله در آن ساده‌تر است. فرابورس توانست بخشی از بازار سرمایه را که شرایط ورود به بازار بورس را نداشتند، سازمان‌دهی کند تا با سازوکارهایی ساده‌تر و در سریع‌ترین زمان به بازار مالی وارد شوند و در بهبود شرایط اقتصادی و مالی کشور مثمرثمر باشند.
بــازار سهام فرابورس ایران شامل پنج بازار اول، دوم، بازار پایه(زرد، نارنجی و قرمز)، بازار سوم و ابزارهای نوین مالی است. در بازار اول فرابورس، سهام شرکتها و واحدهای صندوق‌های سرمایه‌گذاری معامله می‌شود در بازار دوم تنها شرکتهای سهامی عام حضور دارند که شرایط لازم برای حضور در بازار دوم را دارند و البته باید گفت شرایط آن ساده‌تر از بازار اول است.
در بازار دوم سهام شرکتهای زیان‌ده، تازه تأسیس و شرکت‌هایی که با افزایش سرمایه قصد دارند از سهامی خاص به سهامی عام تبدیل شوند نیز پذیرفته می‌شود. بازار پایه نیز یکی از بازارهای فرابورس ایران است و تفاوت آن با دو بازار اول و دوم این است که شرکتهای این بازار فرآیند پذیرش را طی نمی‌کنند. بازار پایه به سه بازار پایه زرد، نارنجی و قرمز تقسیم‌بندی شده است و دامنه نوسان روزانه آنها، به ترتیب، ۳، ۲ و ۱ درصد است.
تفاوت بورس و فرابورس چیست؟
حال که نسبت به دو بازار بورس و فرابورس شناخت پیدا کردیم در ادامه به تفاوت بورس و فرابورس می‌پردازیم و مهمترین آنها را بیان می‌کنیم.
- یکی از تفاوت‌های اساسی بورس و فرابورس، تفاوت در ساختار آنها است. بورس شامل دو بازار اول و دوم است. در صورتی که فرابورس پنج بازار دارد. بازارهای متنوع در فرابورس برای جذب سلایق مختلف صورت گرفته تا سرمایه‌گذاران در شرکتهای مختلف سرمایه‌گذاری کنند و ریسک سرمایه‌گذاری خود را کاهش دهند. نکته دیگر اینکه، در بازار بورس شرکت‌هایی که در بازار دوم فعالیت می‌کنند، اگر عملکرد مناسب داشته باشند به بازار اول منتقل می‌شوند و بالعکس.
- پذیرش شرکتها در فرابورس با سهولت بیشتری صورت می‌گیرد در واقع معیارهای پذیرش در فرابورس نسبت به بورس ساده‌تر است. معیارهایی چون: حداقل سرمایه ثبت شده شرکت، حداقل سهام شناور، حداقل تعداد سهامداران، حداقل سابقه فعالیت شرکت در صنعت مربوطه، زیان انباشته و…
- تفاوت چندانی در روش معامله در این دو بازار وجود ندارد اما انعطاف زمانی در معاملات فرابورس بیشتر است. خرید و فروش از طرق پلتفرم‌های آنلاین صورت می‌گیرد اما ساعات انجام معاملات در فرابورس در برخی روزها تمدید می‌شود.
- تفاوت بورس و فرابورس در قوانین جاری در این دو بازار هم مشهود است. قوانین استاندارد در بازار فرابورس از انعطاف بیشتری برخوردار است و قوانین در بیشتر مواقع با توافق طرفین صورت می‌گیرد. البته این موضوع باعث می‌شود که قیمت‌ها از شفافیت کمتری برخوردار باشند و ریسک‌پذیری بیشتری انواع بازار ثانویه بورس را طلب می‌کند. این در حالی است که در بازار بورس به علت شفافیت قیمت‌ها این ریسک‌پذیری بسیار کمتر است.
- حد نوسان روزانه برای شرکتهای بازار بورس، 4 درصد و برای شرکتهای بازار فرابورس 5 درصد است و بازار فرابورس یک درصد بیشتر از بازار بورس نوسان روزانه دارد.
مزیت‌های بازار فرابورس
تمام مزایایی که برای بازار بورس در قانون بازار مقرر شده برای بازار فرابورس هم وجود دارد. به طور خلاصه دربیان تفاوت‌های بازار بورس و فرابورس به مواردی اشاره کردیم که در حقیقت بخشی از آنها جزئی از مزیت‌های بازار فرابورس محسوب می‌شدند اما در ادامه این بحث به باقی مزیت‌های این بازار اشاره می‌کنیم. بازار فرابورس برای سهامداران خود جذابیت‌هایی دارد. ازجمله:
- افزایش قیمت و سوددهی: سرمایه‌ای که با تورم ارزش خود را از دست می‌دهد و قدرت خریدی که روزبه‌روز در حال کاهش است با سرمایه‌گذاری در سهام شرکتهای فرابورس حفظ می‌شود. البته میزان سوددهی شرکت بسته به مدیریت شرکت، تقاضای بازار و اوضاع کلی اقتصاد جامعه دارد.
- معافیت مالیاتی: در پرداخت مالیات، شرکتهای فرابورسی از پرداخت ۱۰ درصد مالیات معاف هستند.
- داشتن حق رأی: در مجمع عمومی، صاحبان سهام شرکتها به نسبت تعداد سهام خودشان حق رأی دارند.
- تنوع سرمایه‌گذاری: اوراق بهاداری که در فرابورس عرضه می‌شود تنوع زیادی دارند و این موضوع سبب می‌شود سرمایه‌گذاران سهم‌های مختلفی را انتخاب کنند و ریسک خود را پایین بیاورند.
- اطمینان از محل سرمایه‌گذاری: اگر شرکتی نتواند شرایط و ضوابط مشخص شده در بازار فرابورس را داشته باشد جایی در این بازار ندارد، بنابراین شرکتی در این بازار پذیرفته می‌شود که می‌تواند اطمینان خاطر سرمایه‌گذار را جلب کند.
- اولویت خرید سهام جدید الانتشار: سهامداران شرکت در خرید سهام جدید شرکت، نسبت به سایر خریداران اولویت دارند.
- سهولت در نقل و انتقال سهام: نقل و انتقال سهم شرکتها در بورس فرآیندی ساده و کم هزینه است و نیاز به صرف وقت زیاد یا گذراندن مراحل اداری پیچیده ندارد.
- اطلاع رسانی هماهنگ به سرمایه‌گذاران: مراجع رسمی برای اطلاعرسانی به عموم مردم، پس از پذیرفته شدن شرکت در فرابورس ایجاد می‌شوند و با ارائه گزارش‌های دقیق بستری برای اعتماد سپرده‌گذاران فراهم می‌آورند.
- امکان وثیقه‌گذاری سهام و اخذ تسهیلات بانکی: بعد از پذیرفته شدن سهام شرکتها در فرابورس، امکان وثیقه‌گذاری سهام و گرفتن تسهیلات بانکی بر روی سهم به وجود می‌آید زیرا شبکههای بانکی کشور، سهام شرکتهای پذیرفته شده را برای دریافت تسهیلات خود بــه رسمیت می‌شناسند. البته باید به این موضوع توجه کرد که هنگامی که سهام وثیقه می‌شود دیگر امکان انجام معامله روی آن وجود ندارد.
- اوراق مشارکت و گواهی سپرده: پذیره‌نویسی و انتشار اوراق مشارکت و گواهی سپرده و معامله دست‌دوم این اوراق در فرابورس انجام می‌شود. در واقع شرکتهای پذیرفته‌شده در فرابورس، با ارائه مدارک لازم به سازمان بورس و اوراق بهادار منابع مالی طرح‌های موردنظر خود را از طریق انتشار این اوراق تأمین می‌کنند.
- خروج آسان از فرابورس: اگر تحت هر شرایطی، شرکتی تصمیم گرفت که از فرابورس خارج شود به سهولت و با گذراندن فرآیند مشخص و ثابتی می‌تواند از این بازار خارج شود و یا حتی به شرکت سهامی خاص تبدیل شود. در واقع شرکتهای حاضر در فرابورس آسان‌تر می‌توانند به بازارهای دیگر منتقل شوند.
- سهولت پذیرش: پذیرش شرکتهای سهامی عام در فرابورس نسبت به بورس شرایط کمتری می‌خواهد. و درنتیجه معمولاً دوره زمانی پذیرش شرکتها کمتر از یک ماه به طول می‌انجامد.
- نبود حجم مبنا: در بازارفرابورس حجم مبنا وجود ندارد و این امر سبب شده تا معاملات روان‌تر صورت پذیرد و نقد شوندگی بالاتری داشته باشند. در اصل عرضه و تقاضا برای سهام درزمان کوتاهی به تعادل می‌رسد و صف‌های خرید و فروش برای مدت زیادی ادامه نمی‌یابد.
سخن آخر
حال که با بازار بورس و فرابورس آشنا شدیم و نسبت به تفاوت بورس و فرابورس شناخت پیدا کردیم با دید بازتر و بینش بهتری به معامله در این بازارها می‌پردازیم، زیرا که مزایای سرمایه‌گذاری در بورس فراوان است و در صورت یادگیری آموزش سرمایه‌گذاری در بورس و شناخت مفاهیم ذکر شده، می‌توانید به بازدهی دلخواه خود دست پیدا کنید.
سوالات رایج بازار فرابورس
رایج‌ترین بازارها در فرابورس ایران، بازار اول، بازار دوم و بازار پایه است. نمادهایی که در بازار اول فرابورس درج می‌شوند دارای ریسک کمتری نسبت به بازار دوم هستند و به همین ترتیب نمادهای بازار اول و دوم ریسک کمتری نسبت به بازار پایه دارند. بازار پایه از شرکت‌هایی که ورشکسته شده‌اند یا در معرض ورشکستگی هستند، تشکیل شده است. همچنین شرکتها در این بازار، بسته به میزان ریسک سرمایه‌گذاری به سه تابلو زرد (دامنه نوسان ۳ درصد)، نارنجی (دامنه نوسان ۲ درصد) و قرمز (دامنه نوسان ۱ درصد) دسته‌بندی می‌شوند.
انواع بازار ثانویه بورس
تعریف بازار مالی
بر اساس تعریف دومنیک سالواتوره بازار مکان و یا موقعیتی است که در آن خریداران و فروشندگان، کالا، خدمات و منابع را خرید و فروش می‌کنند. برای هر کالا، خدمت یا منبع که قابلیت معامله داشته باشد، بازاری وجود دارد. در واقع یک بازار می‌تواند محل مادی و فیزیکی باشد یا یک موقعیتی برای انجام معامله باشد.
انواع بازار
در یک نگاه کلی و از نقطه نظر نوع دارایی‌ها، بازارها به دو نوع بازار دارایی های فیزیکی (واقعی) و بازار دارایی‌های مالی تقسیم می‌شود:
بازار دارایی‌های فیزیکی، بازاری است که در آن خریداران و فروشندگان به معامله دارایی‌هایی که ماهیت واقعی و فیزیکی دارند (مانند اتومبیل، املاک و مستغلات، و وسایل منزل) مبادرت می ورزند اما دارایی های مالی این گونه نیستند و اساساً برخی از آن ها ماهیت فیزیکی خارجی نیز ندارند و در نهایت در قالب یک اوراق بهادار خلاصه می شوند.
بازار مالی
بازار مالی ( Financial market ) مهمترین جزء نظام مالی است. بازارهای مالی بازارهایی هستند که در آنها دارایی های مالی مبادله می شوند. دارایی های مالی دارایی هایی همانند سهام و اوراق قرضه هستند که ارزش آنها به ارزش تولیدات و خدمات ارائه شده توسط شرکت های منتشر کننده آنها وابسته است.
در دنیا مدل های مختلفی برای سرمایه گذاری وجود دارد. خرید دارایی های فیزیکی نظیر طلا، سکه، ارز و … یکی از راه های سرمایه گذاری می باشد. مسیر دیگر اما می تواند خرید دارایی های مالی باشد. مزیت خرید دارایی های مالی نسبت به خرید دارایی های واقعی از دیدگاه اقتصادی این است که اولاً دارایی واقعی کالای مصرفی است نه وسیله پس‌انداز و سرمایه گذاری. دوم اینکه خرید دارایی های واقعی و بلااستفاده نگه داشتن آنها به امید گرانتر شدن در آینده به معنای بلااستفاده نگه داشتن منابع کشور است و ارزش افزوده ای ایجاد نمی کند. مگر آنگه از آن استفاده شود. مثل اینکه شخصی اتومبیل و یا خانه‌ای بخرد و آن را اجاره دهد. چند نوع از دارایی های مالی عبارتند از: سپرده های سرمایه‌گذاری در بانک ها، طرح های بازنشستگی که توسط صندوق های بازنشستگی ارایه می شود، انواع بیمه نامه های شرکت های بیمه و در نهایت اوراق بهادار قابل داد و ستد در بورس اوراق بهادار که توسط کارگزاران خرید و فروش می شود.
طبقه بندی بازارهای مالی
طبقه بندی بر اساس سررسید تعهدات مالی:
الف ) بازار پول ( Money market )
بازار پول بازار کم ریسکی است که قابلیت نقد شوندگی بالا دارد و به عنوان یک ابزار مالی کوتاه مدت می توان از آن نام برد. بانک‌ها ، اوراق تجاری ( پرداخت سود در فواصل زمانی مشخص معمولا کمتر از یک سال) و گواهی‌های سپرده (که توسط بانک ها انجام می شود و کم ریسک ترین ابزار مالی بازار پول است)، موسسات مالی اعتباری ، کارگزاران و سرمایه‌گذاران همه جزو فعالان بازار پول هستند که برای تامین نقدینگی و گردش سرمایه به وجود آمده‌اند.
الف ) بازار سرمایه ( Capital market )
بازار سرمایه پر ریسک‌تر است و سرمایه‌داران با اهداف مالی بلند مدت (بیشتر از ۱ سال) در آن اقدام به سرمایه‌گذاری می‌کنند. شرکتها و سازمان‌های بسیاری وجود دارند که برای تامین منابع مالی خود با مشکل مواجه می‌شوند اما می‌توانند از طریق شرکتهای سرمایه‌گذاری، انتشار اوراق قرضه و سهام های عادی و ممتاز ، وام‌های بانکی و استفاده از تسهیلات بانک‌ها کمبود سرمایه‌شان را جبران کنند. بازار سرمایه نسبت به بازار پولی از تنوع و گستردگی بیشتری برخوردار است.
مهمترین کارکرد بازارهای مالی شامل بازارهای پول، سرمایه و بیمه در اقتصاد ملی، تجهیز منابع پس‌اندازی و هدایت آن به سوی فعالیتهای مولد اقتصادی است، ضمن آنکه تعیین قیمت وجوه و سرمایه، انتشار و تحلیل اطلاعات و توزیع ریسک اقتصادی نیز اغلب در شمار کارکردهای این بازارهاست.
طبقه بندی بازار سرمایه از نظر مرحله عرضه اوراق بهادار:
بازار دست اول (اولیه) ( primary market )
شرکتها، مؤسسات و بنگاه‌های اقتصادی برای تأمین منابع مالی مورد نیاز خود به مبالغ هنگفتی نیاز دارند که اغلب این منابع را در مقابل واگذاری اوراق بهادار خود، به‌دست می‌آورند. واگذاری اوراق بهادار و تأمین اعتبار برای اولین بار در بازار دست اول انجام می‌شود. به عبارت دیگر در بازار دست اول، اوراق بهادار برای نخستین بار منتشر می‌شوند. براین اساس فروشنده اوراق بهادار در واقع همان ناشر اوراق بهادار است. در بازار اولیه شرکت های تامین سرمایه، مهمترین نقش را ایفا می‌کنند. از نقش آن ها می‌توان به پذیره‌نویسی و تعهد پذیره‌نویسی اشاره کرد. اگر پذیره‌نویسی، مبلغ سرمایه بالایی بخواهد، گاهی شرکتهای تامین‌سرمایه باهم سندیکا تشکیل می دهند. یک نمونه از این بازار می تواند پذیره نویسی سهام یک شرکت سهامی عام باشد.
بازار دست دوم (ثانویه) ( Secondary market )
پس از عرضه اوراق بهادار در بازار اولیه و به منظور آن که این اوراق بتوانند مورد دادوستد قرار گیرند، به بازار دیگری نیاز است که به آن بازار ثانویه اوراق بهادار گفته می‌شود. در این بازار، اوراق قابلیت دادوستد پیدا می‌کنند. وجود بازار دست دوم، صرفاً به این دلیل است که قابلیت نقدشوندگی اوراق بهادار منتشر شده در بازار دست اول را افزایش دهد، ضمن اینکه شرایطی فراهم می‌آورد که قرض‌دهندگان و قرض‌گیرندگان در صورت لزوم به آسانی بتوانند تصمیمات سرمایه‌گذاری خود را تغییر داده، به فروش اوراق بهادار خریداری شده یا خرید اوراق بهادار دیگر اقدام نمایند. مهمترین نقش را در بازارهای ثانویه شرکتهای کارگزاری بازی می‌کنند.
بورس ها نمونه ای از بازار ثانویه می باشند. در کل هر بازاری که معاملات دست دوم بیشتر و مستمری داشته باشد نشان دهنده قدرت آن بازار می باشد.
طبقه بندی بر اساس نوع دارایی
می‌توان بازار اوراق بهادار را به دسته‌های زیر تقسیم‌بندی کرد:
الف: بازار سهام: ( stock market )
یک بازار سازمان دهی شده است که با هدف خرید و فروش سهام شکل گرفته شده است. یک نمونه این بازار می تواند بازارهای بورس اوراق بهادار تهران و فرابورس ایران باشد.
ب: بازار اوراق بدهی: ( Debt market )
در بازار بدهی، انواع اوراق بر اساس بدهی و در بازه های زمانی کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت معامله می‌شود. اوراق رهنی، اوراق مشارکت، اسناد خزانه اسلامی، گواهی سپرده و صکوک انواع مختلفی از اوراق بدهی شناخته شده می باشند. در این بازار، ابزارهای با درآمد ثابت (اوراق قرضه) در دو نوع اوراق بدهی بدون پرداخت دوره ای و اوراق بدهی با پرداخت دوره ای داد و ستد می شود.
ج: بازار ابزارهای مشتقه ( Derivative Market )
معاملات در این بازار نسبت به بازار نقدی سرعت و قدرت نقدشوندگی بیشتری دارد و هزینه کمتری در بازار ایجاد می کند. بازاری است برای معاملات ابزارهایی مبتنی بر دارایی‌های مالی یا فیزیکی که از آن جمله می توان به اختیار معامله و قرارداد آتی اشاره کرد. یک نمونه این بازار می تواند قراردادهای زعفران بورس کالای ایران باشد.
ابزارهای مشتقه
قرارداد آتـی سهام، قراردادی است که به موجب آن، فروشنده قرارداد تعهد می کند تعداد معینی از یک سهام پایه را در تاریخ مشخصی در آینده، با قیمت معین به خریـدار تحویل دهد؛ از طرف دیگر خریدار قرارداد آتی سهام تعهد می کند سهام موردنظر را در تاریخ تعیین شده، با قیمت معین از فروشنده اوراق، خریداری نماید.
همانطور که در مطلب معاملات قراردادهای آتی سکه و کالا: راهنمای کامل به تفصیل بیان شد، قرارداد آتی نوعی ابزار مشتقه است که به واسطه آن فروشنده تعهد می‌کند در زمان مشخصی (سررسید)، مقدار معینی از یک کالای مشخص را به قیمتی که در لحظه حال (الان) تعیین می‌کنند، به خریدار بفروشد. خریدار نیز طبق این قرارداد تعهد می‌کند کالای مذکور را با همان مشخصات (مقدار و زمان)، خریداری کند. بنابراین به‌طور خلاصه قرارداد آتی”توافقنامه‌ای است مبتنی بر خرید یا فروش دارایی مشخص در زمان معینی در آینده، با قیمت مشخص حال”.
? اختیار معامله
اختیار معامله قراردادی است که بین دوطرف خریدار و فروشنده منعقد شده و براساس آن طرف خریدار، حق دارد که مقدار مشخصی از دارایی مورد قرارداد را با قیمت معین و در زمانی مشخص بخرد یا بفروشد. همانطور که در تعریف بالا ذکر شده است، خریدار حق دارد و این بدان معنی است که الزام و اجباری در اجرای تعهد نیست. در این نوع قرارداد طرفین توافق می کنند تا معامله ای را در آینده صورت دهند به شکلی که خریدار در ازای پرداخت مبلغ مشخصی این حق را خواهد داشت تا دارایی مورد توافق در قرارداد را در زمان مشخصی با قیمتی که در زمان عقد قرراداد تعیین شده است،بخرد یا بفروشد. در طرف دیگر، فروشنده در قبال ارائه این حق به خریدار، مبلغ معینی را در زمان عقد قرارداد دریافت می کند و بر اساس آنچه در قرارداد آمده است، برای فروش دارایی مذکور آمادگی دارد.
بنابراین طبق آنچه گفته شد، دارنده قرارداد (خریدار) در اعمال حق خود مختار است و در صورتی که از اجرای قرارداد منصرف شود، مبلغی را که برای دریافت این حق در زمان انعقاد قرارداد بسته، از دست خواهد داد. در سوی دیگر قرارداد، فروشنده به خواست خریدار، مجبور به اجرای قرارداد خواهد بود.
قراردادهای اختیار معامله به دو دسته طبقه‌بندی می‌شوند:
قرارداد اختیار خرید
دارنده این نوع اختیار معامله، حق دارد که مقدار معینی از دارایی مندرج در قرارداد را با قیمت مشخصی (به قیمت توافقی) در دوره زمانی معینی بخرد.
قرارداد اختیار فروش
این قرارداد به دارنده حق می‌دهد که مقدار معینی از دارایی مندرج در قرارداد را با قیمت توافقی در دوره زمانی مشخصی بفروشد. درحالی‌که خریدار قرارداد اختیار خرید، به امید افزایش قیمت آن را می‌خرید، خریدار قرارداد اختیار فروش پیش‌بینی می‌کند که قیمت در آینده کاهش خواهد یافت.
اوراق مبتنی بر بدهی
بنگاه های اقتصادی می توانند به دو روش زیر وجه مورد نیاز خود را به عنوان قرض دریافت کنند:
- دریافت وام از بانک ها در قبال وثیقه کردن اموال
- دریافت وام از اشخاص حقیقی و حقوقی در ازای انتشار اوراق بدهی
? اوراق قرضه
اوراق قرضه که از آن به عنوان اوراق بدهی نیز یاد می شود، ورقه ای است که قابلیت معامله داشته و بیانگر مبلغ وام با سود مشخصی است که در فواصل زمانی از پیش تعیین شده پرداخت می‌شود و می‌باید در سررسید مشخصی کل مبلغ آن به خریدار اوراق پرداخت شود. این اوراق ممکن است علاوه بر سود در نظر گرفته شده، حق یا حقوق دیگری نیز برای خریدار خود به همراه داشته باشد. بنابراین در این اوراق سود، زمان پرداخت سود و زمان سررسید آن مشخص است.
این اوراق دارای انواع گوناگون بوده که بر اساس علت مشخصی تقسیم بندی می شود. از جمله می‌توان در این تقسیم‌بندی‌ها به موارد زیر اشاره کرد:
سررسید، نرخ بهره، ماهیت وام گیرنده، میزان انتشار، نوع وثیقه، شدت قابلیت تبدیل و تسعیر(نوسانات)، نوع وابستگی وام گیرنده یا بدهی، هدف انتشار و نوع پولی که اوراق با آن پول انتشار می‌‌‌یابد.
? به لحاظ زمان سررسید، اوراق قرضه به سه دسته تقسیم می شوند:
- کوتاه مدت با سررسید یک تا پنج سال
- میان مدت با سررسید پنج تا ده سال
- بلندمدت با سررسید بیش از ۱۰ سال
? به لحاظ تعداد سررسید، اوراق قرضه به دو دسته تقسیم می شوند:
- متداولترین نوع اوراق قرضه به شکلی است که سررسید آن مشخص و فقط یک تاریخ سررسید دارد.
- نوع دیگر این اوراق، سریالی است که تاریخ‌های سررسید متفاوت برای آن در نظر گرفته می‌شود که در هر سررسید، نسبتی از مبلغ ورقه قرضه پرداخت می‌شود.
? براساس نرخ بهره می توانیم اوراق قرضه را به دو دسته تقسیم کنیم:
- اوراق قرضه با نرخ بهره ثابت: شامل اوراق رهنی، اوراق قرضه تضمین شده، اوراق قرضه قابل تبدیل، اوراق قرضه درآمدی
- اوراق قرضه با نرخ شناور: در این نوع اوراق قرضه نرخ بهره در دوره هایی (مثلا سه ماه یک بار) مورد تجدید نظر قرار می گیرد. اوراق با نرخ شناور از جمله ابزارهای بدهی از نوع اوراق قرضه اند که ابزارهای بدهی بلندمدت سنتی را تشکیل می‌دهند.
لازم به توضیح است گواهی سپرده با نرخ شناور، اوراقی است که توسط بانک ها منتشر شده و دارای نرخ شناور است.
اوراق قرضه به طور معمول توسط دولت منتشر و ضمانت می شود یا آز آنجا که پرداخت اصل و فرع این اوراق توسط دولت تعهد می شود، بدون خطر محسوب می شوند و مورد اطمینان سرمایه‌گذار است و ریسک آن بسیار پایین است. اوراق قرضه دولتی، اوراق قرضه شهرداری هاو اوراق خزانه نمونه هایی از اوراق قرضه منتشر شده توسط دولت است.
ویژگی‌های اوراق قرضه به شرح زیر است:
- دارنده این اوراق بستانکار شرکت محسوب شده و حق دریافت اصل مبلغ اسمی و بهره آن را دارد.
- دارنده اوراق قرضه مالکیتی در شرکت نداشته و سهمی از سودی که به سهامداران پرداخت می شود، ندارد.
- اوراق قرضه دارای سررسید مشخص هستند. برخی از اوراق در یک مقطع معین زمانی سررسید می‌شوند و برخی دیگر به تدریج سررسید می‌شوند.
- معمولاً این اوراق دارای ارزش اسمی مشخص هستند.
- اگر ناشر اوراق قرضه ورشکست شود دارندگان اوراق قرضه در دریافت اصل و فرع سرمایه خود بر صاحبان سهام حق‌تقدم دارند. اگر شرکتی چند نوع اوراق قرضه منتشر کند، ترتیب اولویت آنها در قراردادهای مربوط، قید می‌شود.
- بعضی از شرکتها برای ایجاد جذابیت و انگیزه بیشتر در سرمایه‌گذاران اقدام به انتشار اوراق قرضه با وثیقه می‌کنند. مثلاً ممکن است شرکت، زمین یا ساختمان خود را وثیقه اوراق قرضه قرار دهد. هر چند شرکتهای مشهور و معتبر معمولاً اوراق قرضه بدون وثیقه منتشر می‌کنند.
- به طور کلی دارندگان اوراق قرضه در زمینه تصمیم‌گیری شرکت حق‌رأی ندارند. هر چند ممکن است که دارندگان انواع خاصی از اوراق قرضه در مواردی از تصمیم‌گیری‌های شرکت (مثل انتشار و فروش اوراق قرضه‌های دیگر یا در موارد ادغام شرکت در شرکتهای دیگر) حق رأی داشته باشند. البته، اگر شرکتی شرایط مندرج در قرارداد اوراق قرضه را رعایت نکند، دارندگان اوراق قرضه می‌توانند بر بسیاری از فعالیتهای شرکت اعمال قدرت کنند.
- اگر اوراق قرضه در قالب عرضه خصوصی به خریدار فروخته شود، فقط ناشر و خریدار، طرف‌های قرارداد هستند. ولی اگر اوراق قرضه به طور عمومی به تعدادی زیادی از خریداران فروخته شود، غیر از طرف‌های قرارداد شخص دیگری نیز به عنوان امین به نمایندگی از دارندگان اوراق قرضه بر اجرای تعهدات شرکت نظارت می‌کند.
? اوراق مشارکت
همانطور که در مطلب “اوراق مشارکت و نحوه خرید و فروش آن در بازار سرمایه ایران” آمده بر اساس ماده ۲ قانون انتشار اوراق مشارکت مصوب ۱۳۷۶/۰۶/۳۰ مجلس شورای اسلامی و ماده ۱ آیین‌نامه اجرایی قانون نحوۀ انتشار اوراق مشارکت مصوب ۱۳۷۷/۵/۱۸ هیئت وزیران، اوراق مشارکت، اوراق بهادار با نام یا بی‌نامی است که به موجب قانون یا مجوز بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران به قیمت اسمی مشخص برای مدت معین و برای تأمین بخشی از منابع مالی مورد نیاز طرح‌های عمرانی- انتفاعی دولت مندرج در قوانین بودجه سالانه کشور یا برای تأمین منابع مالی لازم برای تهیۀ مواد اولیه مورد نیاز واحدهای تولیدی توسط دولت، شرکتهای دولتی، شهرداری‌ها و مؤسسات و نهادهای عمومی غیر دولتی و مؤسسات عام المنفعه و شرکتهای وابسته به دستگاه‌های مذکور، انواع بازار ثانویه بورس شرکتهای سهامی عام و خاص و شرکتهای تعاونی تولید منتشر می‌شود و به سرمایه‌گذارانی که قصد مشارکت در اجرای طرح‌های یاد شده را دارند از طریق عرضه عمومی واگذار می‌گردد.
? ابزارهای مالی اسلامی (صکوک)
ابزارهای مالی اسلامی یا همان صکوک، اوراق بهادار با ارزش مالی یکسان و قابل معامله در بازارهای مالی هستند که بر پایه یکی از قراردادهای مورد تایید اسلامی طراحی شده‌اند و دارندگان اوراق بصورت مشاع مالک یک یا مجموعه‌ای از دارایی‌ها و منافع حاصل از انواع بازار ثانویه بورس انواع بازار ثانویه بورس آن ها می‌باشند. صکوک ابزار نوینی است که در کشورهای اسلامی به جای اوراق قرضه بکار گرفته می‌شود این اوراق مبتنی بر دارایی با درآمد ثابت یا متغیر قابل معامله در بازار ثانویه و بر اساس اصول شریعت است. اوراق صکوک باید خود دارای ارزش هستند و نمی‌توانند بر اساس فعالیتهای سفته بازی باشند.
نتیجه گیری
در این مطلب با انواع بازار اوراق بهادار به لحاظ نوع دارایی آشنا شدیم. همچنین دانستیم که در هر بازار چه اوراقی مورد معامله قرار می‌گیرد. همانطور که گفته شد شرکت ها می توانند با یک یا چند نمونه از این اوراق منابع مالی خود را جهت توسعه فعالیت های خود تامین نمایند. از بین مواردی که بررسی شد سهام عادی متداول ترین اوراق بهادار در دنیا محسوب می‌شود. با ویژگی‌های هر یک از این اوراق آشنا شدیم و دانستیم هر یک از انها چه حقوقی را نصیب صاحبان خود می‌کند. به زودی و در مباحث آتی به بررسی ابزارهای مالی اسلامی پرداخته خواهد شد.
دیدگاه شما